Topraklarımızın kadim su bayramı: Vartevar

11 Temmuz Pazar günü renkli bir kutlama günü. Eskiden bu topraklarda da coşkuyla kutlanan ve en çok çocukları sevindirin bir bayram…

Sadece adını ve biraz da anlamını bildiğim bu bayramın aslında dev bir festival, bir halk eğlencesi olduğunu 2000’li yılların başında Ermenistan’da sabah erken saatlerde, Yerevan sokaklarında kafamdan aşağı bir kova dolusu su döküldüğünde anladım.

Vartevar, Ermenilerin en önemli 5 yortusundan en patırtılısı aslında.

Bu bayramın dinen İsa Mesih’in insanlığının içinde gizlenmiş tanrısallığın ortaya çıkmasını temsil ediyor. Bu yüzden bu yortunun resmi adı ‘Aylagerbutyun’ (biçim değiştirme) ya da ‘Baydzaragerbutyun” (tecelli) olarak anılıyor.

Aslında bu bayramın iki dini anlamı var; biri İsa’da tanrılığın açılması, diğeri İsa’da insanlığın açılması. Lakin bayram, İsa’dan da, Hristiyanlık’tan da daha eski.

Tufandan kendisini ve ailesini kurtaran Tanrı’ya şükranlarını sunmak üzere Nuh peygamberin kurban kesip güvercin uçurduğu günü simgeleyen bu yortuda Ermeniler yüzyıllarca yıldır yağmuru anımsamak için birbirinin üzerine su atarak ıslatmışlar, birbirlerini göl veya akarsulara itmişler. Vartevar günü, Ermeniler kadim şehirlerinde büyük şenlikler düzenlemiş.

Hristiyanlığın kabulünün ardından, dini liderlerin, halkın alışkanlıklarını göz önünde bulundurarak, yortuları, pagan dönemin Ermeni bayramlarına ve kutlamalarına denk getirdiklerini biliyoruz. Dini olmayan bayramlara dini “anlamlar” yarattıklarını da.

Vartevar da bunlardan. Pagan dönemin en önemli günü olan Navasart (Yılbaşı) ve Paskalya gibi.

Vartevar, Hıristiyanlığı Ermenilere resmi olarak kabul ettiren Aziz Krikor Lusavoriç’in (Aydınlatıcı) o tarihte Aziz Garabed’in mezarını daha doğrusu kemiklerinin, Kayseri’den Muş’a nakletmesi üzerine Surp Garabed yortusuyla, ve aynı zamanda İsa Mesih’in suret değiştirmesi ile de örtüştürülüp kutlanmaya başlamış.

Anadolu’da eskiden festivaller vardı; Van’da, Erzurum’da, Kars’ta, Sivas’ta, Maraş’ta, Dersim’de, Malatya’da, Muş’ta, Kayseri’de… Ve daha birçok şehirde…

En önemlilerinden biri de Vartevardı. Anadolu’nun farklı yörelerinde bölgeler kendilerine has geleneklerle Vartevar’ı kutlardı. Bu kutlamalar seneler sonra sadece Vakıflı köyü, Hemşin ve Dersim’in bazı köşelerinde yaşatılabildi.

Bu topraklarda var olmuş köklü bir kültürün izleri bugün tüm dünyaya dağılsa da Ermeniler otokton (yerli) olduğu Anadolu’dan silindiler. Gizlenmiş gelenekleri, cılız çabaları saymıyorum.

Her şeye rağmen, pagan gelenek ve görenekleri tamamen yok olmadı Ermeni kültüründen, günümüzde insanlar Vartevar’da birbirlerini ıslatmayı ve bazı yerlerde güvercin uçurmayı sürdürüyor. Özellikle Ermenistan’da bugün gerçek bir karnavala dönüşüyor.

Çocuklar erken saatlerde, sokaklarda, mahallelerinde “cephaneliklerini” kuruyor. Kovalarla su, su tabancaları, su doldurulmuş torbalar, hatta hortumlar…

Bugün sizi ıslattığı için hiçbir çocuğa hatta yetişkine kızamazsınız Ermenistan’da. Çünkü bugün bayram! Tanıdık, tanımadık herkes birbirinin üstüne kovalarca su boca edebilir. Erkek çocukları özellikle sevdikleri kızı ıslatırlar, kızlar da çığlık çığlığa bağırır ıslanınca. Bayram sonuçta, flörtleşmek için güzel bahane!

Ermeni halkı bu bayramı hep Pazar günü kutluyor, kilise takvimine göre Paskalya’dan 14 hafta veya 98 gün sonra, 28 Haziran’dan 1 Ağustos’a kadar denk gelen Pazar günü kutlanıyor.

Vartevar, Ermeni dilinin lehçe özellikleri ve bölgelere göre farklı isimler ile de anılıyor; Vartavar, Vartevor, Vardivor, Vartivor, Vertevur veya Vrtiver gibi söylenişlerini duymak mümkün.

Ermeni tarihçi ve dil bilimci Ghevond Alişan’a göre bayram adını gül anlamına gelen “Vard”dan almaktadır ve Ermeni mitolojisindeki Astğik Tanrıçası ile ilişkilidir. Dil bilimci Grigor Ghapantsyan’a göre ise Vardavar, Hititçe ” vadar -su” ve ” ar-ıslatma” kelimelerinden oluşan kelimedir.

Çocukların “Su bayramı” dediği Vartevar, bazı Ermeni yazar ve dilbilimcilere göre Sanskritçe’den dile geçtiğini düşünmüştür. Hovhannes Tsovikyan’a göre bu kelimenin yalnızca ilk kısmı “gül” Sanskritçe “su” anlamına gelir ve diğer kısmı Ermenice “avar”, yani “dökmek”, “dağıtmak” anlamına gelir.

Vartevar pagan dönemlerinde büyük halk kutlamaları ile kutlanırdı, sembolü, doğurganlığı ve doğurganlığı destekleyen doğal unsurların onurlandırıldığı suya tapınmaktı. Kutlamalar esas olarak dağlarda, eşsiz kutsal alanlar olarak kabul edilen su kaynaklarının yakınında, kurbanlar kesilen, suyun onuruna yerlere şarap dökülen yerlerdi.

Hristiyanlığa geçişten sonra da bayramın coşkusu azalmadı, şehirler ve köylerde Vartevar’ı kalabalıklar ile kutlamaya devam edildi. İnsanların birbirlerini ıslatmalarının yanı sıra, su oyunlarının düzenlendiği, çiçekler hediye edilen, çekilişler ve eğlenceler tertip edilen festivallere dönüştü.

Tarihi Ermenistan’ın bu adeti günümüz Ermenistan Cumhuriyeti’nde hala devam ediyor. Şehir meydanları dışında oteller, tatil komplekslerinde özel partiler, organizasyonlar, eğlenceler düzenleniyor. Gençler ve çocukların değil, herkes için eğlenceli, sevinç dolu bir gün Vartevar.

Tanıyan, tanımayanın birbirini aklınıza gelemeyecek şekilde ıslattığı ve kimsenin rahatsız olmadığı, şikayet etmediği, edemediği değişik bir gün, diğer yandan Türkiye’de sadece kiliselerdeki ayinlere hapsolmuş, ne yazık ki bir halk karnavalı olarak diğer halklar ile birlikte artık kutlanmayan bir bayram Vartevar.