Hukukun ahlaki ve insani boyutu birlikte ele alınmadığı sürece gerçek anlamda insan hakları ve demokrasiden bahsedilemez.
Yaşadığımız olaylar yeniden ahlak-hukuk ilişkisini gündeme getirdi. Hukuk normlarının ahlak ve etik değerlerle yakın ilişkisi vardır. Ahlaki ilkelere dayanmayan hukuk, kolayca baskı ve şiddet aracına dönüşebilir. Zalim, despot idarecilerin yanında her zaman zalim yargıçların da bulunduğunu hatırdan çıkarmayalım. Ahlakilik hukuka meşruiyet kazandırır; ancak hukukilik her zaman ahlakiliği garanti etmez. Bundan dolayı modern hukukta hakkaniyet ilkesi benimsenmiştir. Buna göre yargıç, takdir hakkını, hakkaniyeti korumanın hukukun en önemli gayesi olduğunu dikkate alarak kullanır. Böylece hakkaniyet ilkesi ile hukukçuların vicdanları yaralayacak kararlar alması engellenmeye çalışılır.
Hukukta ahlakiliğin garantisi, hukuki normların insanın doğuştan sahip olduğu, hayat, özgürlük, mülkiyet, eşitlik gibi temel haklara aykırı olmaması ve bu hakları zedeleyecek şekilde uygulanmamasıdır. İslam hukukçuları makâsıd-ı hamse (hukukun beş temel gayesi) kavramıyla temel hakların korunmasının içtihatta ve fetvada esas alınması gerektiğini söyler. Bu yaklaşıma göre hukukun uygulanması insanların temel hak ve özgürlüklerine zarar vermemelidir.
İslam hukuk ilminin tedvin aşamasında sufi perspektifle fıkhın yakınlığı normlar ve değerlerin birlikteliğini de gösterir. İslam hukukunun ilk tedvin edildiği dönemde ahlaki değerler hukuki normlara dönüştürülmüştür. Bundan dolayı o dönemde hukuk ile ahlak arasında çok yakın bir ilişki vardı. Hatta diyebiliriz ki, ahlakilik ilk hukuk metinlerinin ve fakihlerin meşruiyetinin garantisi olmuştur. İlk sufilerden Davud et-Taî (165) Ebu Hanife’nin talebesidir. Hocasının ‘fıkhı tedvin ettik’ sözü üzerine ‘ne kaldı’ diye sorar; hocası ‘yaşamak’ diye cevap verir. Kalemi defteri bırakır ‘o halde biz de yaşayalım’ diyerek, ömrünün kalanını züht içinde fıkhi hükümleri hakkıyla yaşamaya adar.
Tasavvufun başlangıcında hukuki normların hayata uygulanması düşüncesinin bulunması hukuk ile ahlak arasındaki yakın ilişkinin bir neticesidir. Hatta birçok fıkhi hükmün niyete bağlanması yani ispatlanması imkânsız bireyin iç yönelişine bağlanması da fıkıh ile kalp hayatı arasındaki yakınlığı ortaya koyar. Daha sonraları da bu farklılık yargı ve bireysel fetva (kada-ifta) ayrımı ile korunmaya çalışılmıştır.
Hukukun bireysel dindarlık duygusundan uzaklaşarak gittikçe siyaset ve toplumsal düzenin korunmasını öncelemesi, kadıların yöneticilerle yakın ilişkileri, İslam hukukunun iç dinamiğini ve ahlaki boyutunu zamanla kaybetmesine sebep olmuştur. İmam Gazali’nin hukuki şekilciliğe karşı çıkışı, tasavvufi perspektifle mezcederek fıkhın yeniden ahlakla buluşmasını amaçlamaktaydı. Ancak bu girişim fıkhı etkilemekten ziyade mutasavvıfları daha çok etkiledi. Hukukun ahlaki boyutlarının yeterince tartışılması mümkün olmadı.
İslam hukukunun bazı ülkelerde sınırlı uygulamaları da ilgiyi İslam hukukunun problemlerinin tartışılmasına çekmeye yetmedi. İslam hukuku sürekli seküler hukuk mu daha üstün şer’î hukuk mu tartışmaları ekseninde ele alındı. Halbuki İslam ülkelerinin hukukla ilgili problemi hukukun kaynağına ilişkin olmaktan ziyade hukuk anlayışı ile alakalıdır. İslam ülkelerinin birçoğunda bugün hukuk toplumsal düzeni koruyan, cezai tedbirlerle farklılıkları, hatta bazen fikri farklılıkları bile yasaklayan bir baskı aracı olarak kullanılmaktadır.
Fıkıh uygulanmasa da İslam hukukçularının görüşleri ve fetvaları bilgilendirme amaçlı olarak her zaman gündeme gelmektedir. Bugün kurulu düzenin bekçiliğini yapma konusunda hukuk ile fıkıh arasında bir fark olduğunu söylemek mümkün değildir. Toplumsal ve kültürel kodlar seküler hukukçularla İslam hukukçularını aynı anlayış etrafında bir araya getirmektedir. İslam ülkelerinde hukuk, siyasetin hizmetinde, önceliği kurulu düzeni ve yöneticileri korumak olan bir aparat işlevi görmektedir.
Türkiye’deki İlahiyatçıların fıkıh anlayışı da maalesef muktedirleri memnun etmek üzerine kuruludur. Yakın geçmişte ahlaki sorumluluk duygusu ile hareket ettiklerini, zulme ve haksızlığa karşı çıktıklarını gösteren bir örnek bulmak neredeyse mümkün değildir. İlahiyat fakülteleri tarihinde maalesef zulme ve siyasilerin haksız uygulamalarına karşı çıkan tek bir örnek bulmak imkansızdır. İktidar ne istiyor ne bekliyorsa ilahiyat fakültelerindeki fıkıhçılar onu delillendirmeye çalışır. Hatta bazen muktedirlerin hatırına gelmeyen yeni despotizm ve yolsuzluk stratejileri keşfederek, politikacılar nezdinde makbul ilahiyatçı olmanın yollarını ararlar.
Bugün ilahiyatçı bir medya vaizi, hırsızlığı ve zulmü tescilli bir siyasetçinin itibarını korumanın “vacip” olduğunu söyleyebilmektedir. Demokrat ve âdil bile olsa bir siyasetçinin itibarını korumak niçin vacip olsun? Hukuk ve ahlak önünde bütün insanlar eşittir. Her insanın onuru ve temel hakları aynı derecede değerlidir. Bir tek insanın makamından dolayı, onurunu korumak için binlerce insanın hukukunun çiğnenmesi ilkelliktir, zulümdür, despotizmdir.
Devlet memuru olarak çalıştığımız dönemlerde, hukuki kuralları ve idari yönetmelikleri bir silah gibi kullanan ilahiyatçı idareci ve yöneticilerle çok karşılaştık. Yandaşlarına ya da kendi menfaati için kolayca hukuki kuralları esneten, ancak muhaliflerine karşı hukuku bir silah gibi kullanan bu yöneticiler, despotizmin gönüllü uygulayıcılarıdır. Hukuka bağlı ve hakperestmiş gibi görünen bu idareciler ruhlarındaki despotizmi, bu tür uygulamalarla dışa vurmaktadırlar.
Baklava çalan çocukların gaspla yargılandığı ancak ülkeyi soyanların vicdani açıdan bile bir sorumluluk duymamalarını temin etmek için “yolsuzluk hırsızlık değildir” diye hukuki ifade görünümlü şeytani aforizmalar üretildiğine yakın tarihimizde hep birlikte şahit olduk. Bir tane ilahiyatçı, fıkıhçı çıkıp bu arsızlığı tenkit etmedi ya da edemedi.
Hukuk bir silah değildir; hukuk insanların haklarını korumak için vardır. Ceza hukukunda cezalandırmak değil, haksız cezalandırmadan sakınmak esastır. Bundan dolayı “şüphe suçlu lehine kullanılır” “deliller şüpheli olduğunda ceza uygulanmaz” gibi ilkeler hukuk literatürüne girmiştir.
Hukukun ahlaki ve insani boyutu birlikte ele alınmadığı sürece gerçek anlamda insan hakları ve demokrasiden bahsedilemez. İktidarı ele geçiren her grup/klik, hukuku muhaliflerini ezmek için bir sopa olarak kullanmaya devam eder. Fakat trajik olan iktidarı kaybettikleri anda kendileri de aynı vicdansız hukuk anlayışı ile yargılanırlar.
